Friday, April 24

सामाजिक विवाद र द्वन्द्व (Social Dispute & Conflict)

विवाद:-समाजमा रहेका व्यक्ति, समुदाय, वर्ग, का विचको फरक मत विचार, अन्तर्क्रिया, छलमल, असन्तुष्टिलाई विवाद भनिन्छ । विवादले द्वन्द्वको सिर्जना गर्छ । विवादको विकसित रुप नै द्वन्द्व हो । यो निश्चित समयका लागि रहने (छोटो) असहमति हो ।Short Term Phenomena हो । यो conflict को एक भाग मात्र हो ।
द्वन्द्व :-समाजमा Power, Authority, Resources & Opportunity (PARO) को प्रयोग र वितरणमा सबैको समान पहुँच नभएको अवस्थामा उत्पन्न हुने मनमुटाव, असन्तुष्ति, झगडा, विवाद र विचारको बेमेललाई नै द्वन्द्व भनिन्छ । तापाइ अहिले मा हुनुहन्छ। द्वन्द्व लामो अवधिसम्म रहने असहमति र विवाद हो । Long Term Phenomena हो । योUmbrella Term हो । Disagreement, Dispute, depute पर्दछन् ।

सामाजिक विवाद र द्वन्द्वका कारणहरु (Causes of Social Dispute and conflict)

वर्ग विभेद
असमान-वितरण
भाषिक तथा धार्मिक विभेद
सामाजिक हिंसा (दलित, बोक्सी, छाउपडी व्यवस्था)
संगठनात्मक कारण (विवाद समाधान गर्ने क्षमता, योजना, कार्यक्रम अभाव)
अशिक्षा/नागरिक शिक्षाको अभाव
विश्वव्यापीकरण निजीकरण
सूचना प्रविधिको तिब्र विकास

द्वन्द्वका दृष्टिकोणहरु

नकारात्मक दृष्टिकोण :- यो मान्यता सन् 1930 सम्म रह्यो । यो मन्यता द्वन्द्व सिर्जना गरिनु हुन्न, यसले जनधनको क्षति पुर्याउछ । जसले गर्दा समाजमा हिंसा सिर्जना भई समाज पतन हुने खतरा रहन्छ तसर्थ यसको नियन्त्रण गर्नु वा यसलाई दबाउनु नै सर्बोत्तम हुन्छ भन्ने मान्यता यस दृष्टिकोणले राख्दछ ।
सकारात्मक दृष्टिकोण :- यस दृष्टिकोणले द्वन्द्वलाई स्वभाविक र समाजको परिवर्तको अपरिहार्यता ठान्दछ । द्वन्द्वलाई स्वभाविक रुपमा लिई यसलाई सहि तरिकाले समाधान गरियो भने द्वन्द्व विकास हुन सक्दछ तसर्थ यसलाई दमन र नियन्त्रण गर्नुभन्दा यसको समाधान खोजिनुपर्छ भन्ने मान्यता यसको हो । यो मान्यताले सन् 1970 सम्म मान्यता पायो ।
अर्न्तक्रियात्मक दृष्टिकोण :- सन् 1970 को दशकपछि मान्यता पाएको यो दृष्टिकोणले द्वन्द्वलाई एक हदसम्म प्रोत्साहित गर्नुपर्छ, ; समाज गतिशिल भएकोले समाजमा राखिने फरकमत र दृष्टिकोणलाई समर्थन गर्नाले नयाँ शैली र प्रविधिको प्रयोग हुन पाउछ जसले गर्दा समाजमा कोही कसैको एकाधिकार रहन पाउदैन र सिर्जनर्यशिलता र नविनतम् प्रविधिको विकास निरन्तर भइरहन्छ । तापाइ अहिले मा हुनुहन्छ। तसर्थ केही परिवर्तन र नविनतम्को लागि द्वन्द्वलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ भन्ने हो तर द्वन्द्वले विकराल रुप नल्यावस भन्नका लागि सजक हुनुपर्छ ।

द्वन्द्वका नकारात्मक पक्ष

सामाजिक सद्भाव विग्रने
हिंसा बढ्ने
सामाजिक विकासको कार्यमा बाधा पुग्ने
शान्ति सुरक्षामा चुनौती
जनधनको क्षती भई आर्थिक विकासमा असर
अन्तराष्ट्रिय छवि विग्रने
पर्यटन व्यापार विकासमा अवरोध
बसाइसराई
सामाजिक कुरिती र समस्या बढ्ने
देशलाई आर्थिक भार/ शैनिक खर्च बढ्ने
बाह्य हस्तक्षेप

द्वन्द्वका सकारात्मक पक्ष

द्वन्द्वले समस्याको पहिचान र समाजको उपाय खोज्दछ ।
पिछडिएको वर्ग, समुदायको आवाजको प्रतिनिधित्व हुन्छ ।
द्वन्द्वको समाधान गरिएमा द्वन्द विकास हुनसक्छ ।
द्वन्द्वले समाजलाई गतिशिलता र परिवर्तनशिल बनाउछ ।
नयाँ सोच र चिन्तनको विकास गराउछ ।
समाजमा नेतृत्वको बिकास गराउछ ।
नयाँ अवसरको सिर्जना गर्दछ ।

सामाजिक विवाद तथा द्वन्द्व व्यवस्थापन गर्ने तरिका

शान्तिपूर्वक द्वन्द्वको व्यवस्थापन

मेलमिलाप
बार्ता
मध्यस्थता
न्यायिक निर्णय
सामाजिक अन्तर्क्रिया
लेनदेन, सम्झौता
पञ्चनिर्णय

बलपूर्वक द्वन्द्वको व्यवस्थापन

बदला
प्रतिघात
शान्तिपूर्ण नकाबन्दी
प्रतिबन्ध
हस्तक्षेप

सामाजिक विवाद तथा द्वन्द्व व्यवस्थापनमा संलग्न पात्रहरु (Agents)

सामाजिक अगुवा/ नागरिक समाज
राजनैतिक नेतृत्व
धार्मिक तथा जातिय समुदाय
नीजि क्षेत्र
अन्तराष्ट्रिय समुदाय/ दातृ निकाय
विभिन्न मध्यस्तकर्ता

नेपालमा द्वन्द्व व्यवस्थापनका लागि भएका प्रयासहरु

२०५२ सालदेखी मुलुकमा चलेको सशस्त्र युद्ध १० वर्षसम्म कायम रह्यो । यस अविधिमा हजारौ नेपाली जनताको मृत्यु एवम् भौतिक पूर्वाधारको क्षति भयो । देशको आर्थिक विकास ठप्प रह्यो । २०६३ को शान्ति सम्झौतापछि मुलुकमा एक किसिमको शान्ति छायो । शसस्त्र द्वन्द्वका लडाकुहरुलाई हतियार व्यवस्थापनका साथ सेनामा समायोजन गरी एक किसिमको द्वन्द्व अन्त भएको देखिन्छ ।

तर अझै पनि गठित संविधानसभा २०६४ हाल गठित राज्य पुनसंरचना, शासकीय स्वरुप कस्तो रहने भन्ने कुरा विवादित नै छ । यस विवाद र द्वन्द्वले २०६४ सालमा गठित संविधान सभा विगठित भयो । तापाइ अहिले सुबोधघिमिरे डट कम डट एनपी मा हुनुहन्छ। हाल फेरी संविधानसभाको निवाचन घोषणा भएको छ र ति समस्याको समाधान अझै गर्न बाँकी छ भने द्वन्द्वकालको समस्य समाधान गर्न पनि सरकारले विभिन्न कार्यक्रम र नीति ल्याएको देखिन्छ ।

विपद् व्यवस्थापनका लागि ७५ वटै जिल्लामा विपद् पूर्वतयारी कार्यक्रम संचालित छन् ।
द्वन्द्वकालमा ध्वस्त भएका भौतिक संरचना पूर्न निर्माण गर्ने कार्य भइरहेको छ ।
द्वन्द्व पिडित तथा सहिद परिवारलाई राहत प्रदान कार्य भएको ।
द्वन्द्वका कारण स्थानान्तरण/ विस्थापित भएकाहरुलाई पुनस्थापन गर्ने कार्य भएको छ ।
शिवरमा रहेका लडाकुको हतियार व्यवस्थापन तथा उनीहरुलाई स्वच्छिक अवकास तथा समायोजनको कार्य सम्पन्न भएको छ ।
शान्ति स्थापना, सशस्त्र द्वन्द्व गरिरहेका विभिन्न गुट एवम् समूहहरुलाई शान्ति प्रक्रियामा ल्याउनका लागि बार्ता गर्ने, उनीहरुको न्यायोचित मागलाई सम्बोधन गर्ने कार्य शान्ति तथा पुनर्निर्माण मन्त्रालय तथा विभिन्न अगुवाहरुले गरिरहेको छ ।

द्वन्द्व व्यवस्थापनमा प्रशासनको भूमिका

समाजबाट सिर्जित द्वन्द्वबाट प्रशासन पनि अछुतो रहन सक्दैन । प्रशासन त्यो संयन्त्र हो जसले राज्यका नीति र कार्यक्रमलाई जनतासम्म पुर्याई जनताको जीवनस्तर उकास्ने गर्दछ । तसर्थ यसले गर्ने कार्यले पनि ठुलो भूमिका खेल्दछ ।

सार्वजनिक सेवाहरु विनाभेदभाव, निष्पक्ष र प्रभावकारी ढंगले प्रवाह गर्ने ।
विकास निर्माणका कार्य गर्दा जनसहभागितामूलक विकासमा जोड दिने ।
स्थानीय स्रोत साधनको परिचालनमा विशेष ध्यान दिने ।
स्थानीयस्तरमा सिर्जना भएका विवादहरु समाधान गर्न सम्बन्धित पक्षसँग छलफल /बार्ता गर्ने
द्वन्द्व सम्बन्धि सही सूचना तथा जानकारी समयमै उपलब्ध गराउने ।

स्रोत : अध्यनको क्रममा संकलन गरिएका विभिन्न लेखकहरुको किताब ।